ئەلحەسەن ئبن ئەلهەیسەم

ڕووناکبیرێ ڕێبازا زانستی پڕژمارەک ژ بەسڕایێ، ژبەر بەشداریێن وی ڤەگوهوڕینەر د بوارێ بیناهیێدا و نێزیکاتییا وی یا ڕێبازی یا ڤەکوڵینا زانستی دهێتە پیرۆزکرن. کارێ وی یێ سەرەکی ب ناڤێ “ پەرتووکا بیناهیێ“ وەکو دەقەکێ سەرەکی دناڤ فیزیایێدا دێ مینیت، کو نموونا میراتێ  وی یێ بەردەوامە.

گەشتا ئەلهەیسەمی یا هزری ژبەر باوەریەکا کویر  ب بەڵگێن زانستی و هێزا ئەزموونکرنێ گەشبوو. ئەڤ فەلسەفەیە بنەمایێ خواندنا وی یا بەرفرەهـ بوو  دبوارێ بیناهیێ، بیرکاریێ، و فەلەکناسیێدا و ئەڤێ چەندێ ئەو بەرەڤ مسڕێڤە بر، ل وێرێ ئەوی هەوڵێن خۆ یێن تاقیکاری بۆ سرۆشتێ ڕووناهیێ و دیتنی کویرتر کرن.

کاریگەریا ئەلهەیسەمی ل سەر چەندین بواران هەیە، ژ ئەندازەییێ و فەلەکناسیێ هەتا فەلسەفا سرۆشتی ژمێریاریێ، پابەندبوونا وی ب چەسپاندنا ئەزموونا خۆ ئەو ژ هەڤتەمەنێن وی جۆداکر و کاریگەری ل سەر زانایێن پشتی خۆ هەبوو، ژ وان ژی عومەرێ خەیام و تەقیەدین موحەممەد بن مەعروف. تیورێن وی یێن ل سەر ڕووناهیێ ب ڕێگا ڕێنیساینسا ئەوڕۆپی بەردەوام بوو  د دەنگڤەدانێدا و ڕێڕەوا هزرا زانستی ل قالب دا.

دووبارە ڤەدیتن و وەرگێڕانا “ پەرتووکا بیناهیێ“ بۆ زمانێ لاتینی ل سەدێ ١٣ دا وەرچەرخانەک ب خۆڤە دیت، کاریگەری ل سەر بیرمەندێن دیار وەکو ڕۆجەر  بەیکن و یوهانس کێپلەر. کارێن ئەلهەیسەمی بنیاتێ شوڕەشا زانستی داڕشت ئەوا کو هەموو ئەوڕۆپا ڤەگرتی.

شاڕەزاییا ئەلهەیسەمی ژ بیناهیێ دەڕبازبوو بۆ فەلەکناسیێ، د فەلەکناسیێدا وی بەشداریێن بەرچاڤ کرینە، ژ وان ژی دیارکرنا ئاراستێ قیبلێ و ڕەخنەگرتن ل مۆدێلێن بەتلیمۆس. کارێن وی د بیرکاریێدا دوویڤچوون بۆ حساب، بەشێن مەخرەجی و تیۆرا ژمارەیان کرییە، پەیوەندیەک دناڤبەرا جەبر و ئەندازەیێدا دروستکرییە. ڤەکوڵینێن وی د بوارێ  پزیشکیدا بەرێخودانەکا ب بها بۆ  بینینێ دابینکر، د دەمەکێدا نڤیسینێن  وی یێن فەلسەفی هەوڵێن هەماهەنگییا زانست و ئاینی ددان.

میراتێ ئەلحەسەن ئبن ئەلهەیسەم وەکو بەڵگەیەک ل سەر هێزا مەرەقێ، ڤەکوڵینا ئەزموونی، و لێگەڕیانا بێ دووماهی یا زانینێ دێ مینیت. کارێن وی بەردەوامن د ئیلهامبەخشینێدا بۆ زانست و فەلسەفا مودێرن، دووپات دکەن کو هەوڵدان تێگەهشتنێ هیچ سنۆرەکێ دەم و جۆگڕافی نانیاسیت.